نی یکی از قدیمی ترین سازهای بشر است. از گیاه نی ساخته می شود و نامش هم برگرفته از همین گیاه است. این ساز در سرتاسر دنیا به شکل ها و اندازه های متفاوت کاربرد دارد و به اسم های مختلفی شناخته می شود. در ایران نمونه بسیار متنوعی از این ساز در نواحی مختلف وجود دارد و با اسم هایی نظیر نی، نی لبک، شمشال، توی کیک، نی لبی، له له و غیره شناخته می شوند. واژه نای در تاریخ ایران همواره یادآور هر نوع ساز بادی بوده است. برای نمونه در نوشته های گذشته به عبارت هایی نظیر سرنای، کرنای، مارنای، دونای، سیه نای، نرمه نای، شه نای و ... برمی خوریم که همه، هم خانواده ساز نی محسوب می شدند. اسناد زیادی مبنی بر رواج سازهای هم خانواده نی در ایران وجود دارد. حکیم ابو نصر فارابی در کتاب موسیقی الکبیر خود انواع متنوعی از نی های رایج زمان خود را مورد بررسی قرار داده است (نمونه 1). برخی از این نی ها زبانه دار و برخی دیگر همانند نی های امروزی، بدون زبانه بودند.

نی در مقایسه با سایر سازهای ایرانی، جایگاه بسیار ویژه ای در فرهنگ عمومی مردم دارد. حتی در دوره هایی که موسیقی با محدودیت های مختلفی روبرو بوده است، ساز نی همچنان در دستان چوپانان، نوازندگان محلی و گاه مجریان موسیقی مذهبی نواخته می شد. شعر معروف مولانا جلاالدین محمد بلخی نیز در آشنایی توده مردم اثر زیادی داشت. وی مثنوی بلند خود را با نام بردن از ساز نی بدین گونه آغاز می کند: بشنو از نی چون حکایت می کند کز جدایی ها شکایت می کند صدای نی، شبیه ترین صدا به حنجره انسان است و برای همین گاه تداعی آواز می کند. در ایران قدیم، تقریباً در هر خانه ای می شد ردی از ساز نی پیدا کرد. به عبارتی این ساز موقعیتی کم و بیش مثل دیوان شعر حافظ شیرازی داشته است که بیشتر مردم ایران نمونه ای از آن را در منزل نگهداری می کردند. علت این گرایش توده ها به ساز نی را می توان در جنس صدای آن که همواره تسکین دهنده دردها و جدایی ها بوده است، جست و جو کرد. در این خصوص دو بیت شعر صائب تبریزی به درستی گویای جایگاه نی در فرهنگ مردم ایران می باشد . گر چه نی زرد و ضعیف و لاغر و بی دست و پاست چون عصای موسوی در خوردن غم اژدهاست گر چه سر تا پای او یک مصرع برجسته است هر سر بندی از او ترجیع بند ناله هاست

ماده اولیه ساخت این ساز غالباً از نیزارهای منطقه خشک و نیمه خشک تهیه می شود. گر چه نیزارهای مناطق مرطوب هم برای این کار مناسب اند ولی اغلب سازندگان و نوازندگان، نی ساخته شده از نیزارهای کویر را ترجیح می دهند (نمونه 1و2).

گیاه نی پس از برش به کارگاه نی سازی منتقل می شود تا در آنجا به تدریج خشک شود. هیچ گاه نی مرطوب برای ساخت ساز استفاده نمی شود (نمونه 3).

گیاه نی دارای غلاف نازکی است که می بایست برای ساخت ساز آن را برداشت (نمونه4 ).

نی مورد استفاده می بایست مستقیم و بدون انحنا باشد. بنابراین پیش از هر اقدام دیگر، آن را بررسی می کنند تا مطمئن شوند فاقد انحنا است. این کار معمولاً به صورت چشمی صورت می گیرد. سازنده نی با یک نگاه متوجه می شود که قطعه گیاه انتخاب شده برای ساخت ساز مناسب است یا نه (نمونه 5) .

سپس طول نی را متناسب با اندازه دلخواه برش می دهند. این طول باید دقیق باشد. چون صدای ساز وابستگی شدیدی به طول نی دارد. بدین منظور نی به قطرهای متفاوت از 1.5 تا 3 سانتی متر و طولهای مختلف حدود 30 تا 85 سانتی متر ساخته می شود. گر چه ممکن است نی هایی با طولی کمتر یا بیشتر از این هم وجود داشته باشد (نمونه 6).

پس از برش نی به اندازه دلخواه، با استفاده از یک شابلون، محل سوراخ های آن نشانه گذاری می شود. برای هر کوک مختلف نی، یک شابلون ویژه وجود دارد و ممکن است شابلون هر کدام از سازندگان نی، با دیگری، دقیقاً یکسان نباشد. سازندگان معمولاً بر اساس الگوی نی های اساتید معتبر کار می کنند. هر الگویی فقط برای یک طول مشخصی از نی اعتبار دارد. چنانچه طول نی کوتاه یا بلندتر شود، لازم است نسبت سوراخ ها نیز تغییر کند و به عبارتی با استفاده از یک شابلون نمی توان طول های مختلفی را نشانه گذاری کرد (نمونه7 و 8)

در مرحله بعد تعداد شش سوراخ با فاصله هایی که از پیش، نشانه گذاری شده اند، روی بدنه نی ایجاد می شود. پنج سوراخ در روی و یکی دیگر در مقابل آن هاست. در روش سنتی، سوراخ کردن ساز با استفاده از یک میله داغ صورت می گیرد که همچنان رواج دارد (نمونه 9).

امروزه برای تولید انبوه نی، برخی سازندگان ترجیح می دهند از دستگاه های جدید بهره برند. هر دو روش، هیچ تأثیری بر کیفیت صدای نی ندارند و فقط ممکن است از نظر زیبایی تفاوت داشته باشند (نمونه 10).

پس از سوراخ کاری، برای زیبایی بیشتر ساز، روی بندهای طبیعی نی را با نواری تهیه شده از زردپی گوسفند یا گوساله می پوشانند. این کار علاوه بر استحکام ساز، زیبایی خاصی به آن می بخشد. در سال های اخیر برخی سازندگان به جای زردپی، لایه ای از پوست گوسفند را به صورت نوار بر دور بندهای نی می پیچانند و روی آن رنگی روشن می زنند (نمونه 11 و 12).

از آن جا که یک سر نی همواره لای دندان های نوازنده قرار دارد، به مرور بر اثر رطوبت دهان، دچار پوسیدگی می شود که برای جلوگیری از آن، یک لوله کوتاه از جنس برنج به نام "سری" بر سر نی نصب می شود. لبه این لوله برنجی در قسمت دهانی آنقدر تیز است که می تواند لای دندان های نوازنده قرار گیرد. جنس آن در گذشته از خود گیاه نی تهیه می شد که امروزه علاوه بر آن، از نوعی طلق پلاستیکی نیز بهره می گیرند (نمونه 13).

اضافه کردن سری برنجی، علاوه بر استحکام، باعث زیبایی نی هم می شود. به همین منظور در بخش انتهایی ساز نیز، از همین لوله های کوتاه برنجی نیز استفاده می شود (نمونه 14).

بیشتر سازندگان این ساز، مهر خود را در انتهای نی حک می کنند. این کار معمولاً با استفاده از مهرهای داغی صورت می گیرد. مهر ساخته شده از برنج روی آتش به مقدار کافی داغ می شود و سپس روی بدنه نی فرود می آید تا اثر خود را بگذارد. مهرهای حک شده روی نی، در حقیقت معرف نام و اعتبار سازنده آن هستند. برخی سازندگان نیز، با یک میله داغ، روی نی را با تصاویر هنرمندان سرشناس و یا نوشتن اشعار معروف، نقاشی می کنند (نمونه 15).

نی ایرانی دارای هفت سوراخ است و چون بدنه اش هفت بند دارد، نی هفت بند نیز می نامند. هنگام نوازندگی، هوا از طریق نفس نوازنده از انتهای بالائی به درون فرستاده شده و قسمت اعظم آن از نزدیکترین سوراخ باز خارج می شود. بنابراین باز و بسته شدن سوراخ ها که توسط انگشتان هر دو دست نوازنده صورت می گیرد، طول هوای مرتعش و طول موج ارتعاش را زیاد و کم می کند و در نتیجه صدای ساز، زیر و بم می شود. نی مانند سازهای زه دار مثل تار، ویلون و سنتور، قابل کوک کردن نیست. اما نوازنده متبحر می تواند تا نیم پرده صدای ساز را با نفس خود بالاتر یا پایین تر بیاورد. در صورتی که نیاز به همنوازی با سازهای دیگر و ارکسترهای بزرگ باشد، آنگاه نزدیک ترین نی از نظر کوک را انتخاب می کنند و تغییرات اندک کوک نیز با نفس نوازنده اصلاح می شود. یک نوازنده حرفه ای معمولاً 13 نوع مختلف نی با طول های متفاوت دارد تا در هر برنامه ای قادر به انتخاب نی مورد نظر برای همراهی با سایر سازها باشد (نمونه 16).

وسعت صدای نی، نزدیک دو و نیم هنگام Octave است که در نی هایی با طول کوتاه، به کمتر از این هم می رسد. به همین دلیل نمی توان برای همه نی ها، یک گستره صوتی نسبت داد. نی های کوتاه، گستره صوتی شان در محدوده صداهای زیر و نی های بلند، در محدوده صداهای میانه قرار دارد. در نتیجه وقتی صحبت از گستره صوتی نی می شود، معمولاً نام نتی که معرف آن طول مشخص از نی می باشد، عنوان می شود. برای مثال می گویند نی دو کوک یا نی سل کوک و غیره (نمونه 17 و 18).

نی در تمام نقاط ایران به دو شیوه نواخته می شود. در شیوه معروف به دندانی، ساز در داخل دهان و درست لای دو دندان فک بالای نوازنده قرار می گیرد. نی نوازی ترکمن ها و نوازندگان بومی شمال خراسان غالباً با این شیوه صورت می گیرد. بیشتر نوازندگان موسیقی شهری ایران نیز با همین شیوه می نوازند. روش دیگر نواختن نی "لبی" نام دارد. ساز نی در این شیوه به صورت مایل در کنار لب های نوازنده قرار می گیرد و دمیدن هوا از طریق لب ها به درون لوله نی است. بیشتر نوازندگان بومی ایران با این روش نی می نوازند و در مجموع امروزه هر دو روش در همه نقاط ایران مرسوم است. اما نی نوازی با الگوی موسیقی دستگاهی، امروزه غالباً به همین شیوه صورت می گیرد. از آن جا که در این حالت، نفس نوازنده به طور مستقیم وارد لوله نی می شود، در نتیجه صدایی بم و بسیار پر قدرت از آن می توان شنید. از شاخص ترین نوازندگان نی در یک صد سال اخیر می توان به نام های سلیمان اصفهانی و ابراهیم آقاباشی اشاره کرد که از هیچ یک نمونه صوتی در دست نیست. پس از ایشان، نایب اسدالله اصفهانی شهرت زیادی دارد. به ویژه آن که وی از نخستین نوازندگانی بود که صدای سازش روی استوانه های مومی ضبط شده است. همزمان با نایب اسدالله نوازنده دیگری به نام صفدرخان نیز با مهارت به نواختن این ساز مشغول بود. وی در اصل کمانچه می نواخت ولی با توجه به محبوبیت ساز نی پس از ابداع شیوه نی نوازی نایب اسدالله به این ساز توجه بیشتری کرد. شیوه نوازندگی نایب اسدالله از طریق شاگردانش به نام های عبدالخالق اصفهانی، مهدی نوایی و حسین یاوری به نسل های بعد انتقال یافت. فراگیر شدن ساز نی در دوره معاصر مدیون هنرمندی حسن کسایی است. فردی که همه نی نوازان معاصر از جمله محمد موسوی، محمد علی کیانی نژاد، محمد علی حدادیان، عبدالنقی افشارنیا، حسین عمومی، بهزاد فروهری، حسن ناهید، منوچهر غیوری و جمشید عندلیبی بدون تردید شاگرد مستقیم و غیر مستقیم اویند. کسایی با سال ها نوازندگی مستمر در رادیو ایران، این ساز را به گوش عموم مردم ایران رساند. قدرت نوازندگی و حس عمیق وی به طور قابل ملاحظه ای بر گیرایی ساز نی اثر گذاشت. نی از دیرباز همواره در کنار آواز ایرانی بوده و شاید بتوان گفت بیشترین همراهی آوازهای ایرانی همیشه با این ساز بوده است. در دوره معاصر همنوازی های گوناگونی از نی و دیگر سازهای ایرانی به گوش می رسد. نی عموماً در همنوازی با دیگر سازها، ترکیب خوش صدایی تولید می کند. نی در دوره معاصر علاقه مندان زیادی پیدا کرده است و تعداد زیادی از جوانان در مقاطع مختلف تحصیل هنری، این ساز را برای نوازندگی حرفه ای خود انتخاب کرده اند که می توان از افرادی چون پاشا هنجنی، سیامک جهانگیری، مرتضی صنایعی، خلیل ملکی، مظفر موید، علیرضا بس دست، داوود ورزیده، برزو طیبی پور، یاسین اژدری، هوشمند عبادی، نفیسه طباطبایی، علی فربد نیا، محمد مهربان، حسین نوروزی، یاسر فاطمی، وفا مصباحی، علی نجفی، احسان عابدی، سعید دولت زارعی، فرهاد زالی، شاهو عندلیبی، حسن مکانیکی و ... نام برد.

گر چه همه سازهای بادی ایران از دیرباز هم خانواده نی محسوب می شدند ولی امروزه به دلیل گسترش سازها، شیوه های نوازندگی و کاربردهایشان، دیگر واژه نی به همه سازهای بادی اطلاق نمی شود و منحصراً آن دسته که همچنان با دمیدن بدون واسطه هوا به درون لوله صدا می دهند، نی نام دارند. از سوی دیگر شیوه نوازندگی نی در موسیقی ایرانی با شیوه نواختن تمام سازهای بادی جهان متفاوت و در واقع منحصر به فرد است. به همین دلیل امروزه نمی توان دیگر سازهای بادی را هم خانواده نی به حساب آورد. در این میان ساخت نی کلید دار با استفاده از الگوی سازهای کلید دار غربی مثل کلارینت، فلوت و ابوا، یک استثناء است. نی کلید دار از نظر شیوه دمیدن هوا، با نی سنتی هیچ تفاوتی ندارد. تنها فرق آن، وجود کلیدهایی روی بدنه ساز است که به نوازنده امکان بیشتری برای نواختن قطعات در کوک های مختلف می دهد. این ساز تا کنون چندان با استقبال اساتید روبرو نشده است.

نی از دیر باز ساز تنهایی و خلوت بوده است. به همین دلیل تکنوازی آن بیشتر رواج دارد. اما در سال های اخیر، با رونق گروه نوازی سازهای ایرانی، جلوه های متفاوتی از صدای این ساز شنیده می شود که از نخستین نمونه های موفق می توان به ساخت قطعه "سواران دشت امید" توسط حسین علیزاده با نی نوازی عبدالنقی افشارنیا اشاره کرد (نمونه 1).

با شکل گیری انواع ارکستر به سبک غربی در قرن اخیر، قطعات مختلفی برای ساز نی به همراهی ارکسترهای گوناگون تصنیف شده است که از موفق ترین و مشهورترین آن ها می توان به اثر ارکستری "نی نوا" ساخته حسین علیزاده برای نی و ارکستر زهی نام برد

یکی از تجربه های نوین نی نوازی معاصر، روی آوردن به لحن موسیقی های بومی است. در این شیوه، نوازنده سعی می کند از نی شهری، صدا و لحن نی نوازی بومی را تا حد ممکن تقلید کند. نتیجه البته یک موسیقی صد در صد بومی نیست ولی به اندازه ای بومی صدا می دهد که بتوان از چنین عنوانی استفاده کرد. در واقع یک امکان دیگری برای بیان موسیقی های بومی با ابزار موسیقی شهری پدید آمده است.