بر اساس الواح گلی پیدا شده در حفاری های شوش و منطقه هفت تپه استان خوزستان، نوعی از عود با بدنه ای بیضی شکل در حدود 1500 سال پیش از میلاد مسیح رایج بوده است. نوعی عود دیگر با کاسه ای گرد در استان لرستان کشف شده که جنس آن برنزی است. همینطور ظرفی نقره ای با زمینه ای مشابه در مازندران کشف شده است که از سال 1953 میلادی در موزه انگلیس نگهداری می شود. یکی از مجسمه های یافت شده در شوش مربوط به هزاره دوم پیش از میلاد مسیح که هم اینک در موزه ایران باستان نگهداری می شود، تصویر نوازنده عود را به وضوح نشان می دهد. از شمایل این مجسمه چنین پیداست که وی فردی عادی نبوده و احتمالاً از کاهنان آن روزگار بوده است. عکس های موجود در روی ظرف های فلزی یافت شده از دوره ساسانیان و همچنین اشعار شاعران ایرانی، نشان می دهد که عود در آن زمان ساز رایجی بوده است. عود در یونان باستان باربیتوس یا باربیتون نامیده می شد. پس از اسلام، این ساز از طریق مسلمانان به اروپای قرون وسطی وارد شد و نام لوت بر خود گرفت. ساز ماندولین بعدها با الگوبرداری از عود بوجود آمد. مهم ترین تفاوت ماندولین با عود پرده هایی است که بر روی دسته آن می بندند. در حالیکه دسته عود امروزی فاقد پرده است. امروزه نوعی از عود در سوریه، یونان، اردن و ترکیه متداول می باشد که در قدیم به عنوان عود آشوری شناخته می شد. این عود وسعت صدایی وسیعی دارد و از نظر ظاهری شبیه عودهایی است که در نقاشی های مصر باستان دیده می شود. دسته بلندی دارد و به عنوان "دیوم" dium آشوری شناخته می شود. اما قدیمی ترین سند مربوط به عود پس از اسلام، در کتاب موسیقی الکبیر فارابی دیده می شود. وی در این کتاب به معرفی سازهای زمان خود می پردازد و از آن جا که عود مهم ترین ساز آن روزگار بوده است، مطالب کتاب را با معرفی آن شروع می کند. بنا به نوشته فارابی عود نزدیک ترین ساز به صدای انسان است. چنان که در تصویر دیده می شود، عود زمان فارابی دارای پرده یا دستان بوده است. در مینیاتورهای دوره صفوی که بر صفحات شاهنامه ابوالقاسم فردوسی نقش بسته است، نوازنده عود دیده می شود.

شکل کاسه عود از یک زاویه بسیار شبیه سینه بط یا همان مرغابی است. به همین دلیل در زبان فارسی به این ساز بربط می گفته اند. اگر ساز را در حالتی قرار دهیم که پشت آن قابل دیدن باشد، می توانیم شباهتی بین این ساز و سینه مرغابی را مشاهده کنیم.

کاسه عود در گذشته همانند تار و سه تار به صورت یکپارچه از تنه درخت تراشیده می شد. ولی در عصر حاضر روش ساخت کاسه به شکل گذشته منسوخ و روش ترکه ای جانشین آن شده است. در این روش تخته های نازکی از چوب درخت توت یا گردو در آب خیسانده می شوند و پس از قرار گرفتن در قالب هایی ویژه، با حرارت رطوبت خود را از دست می دهند تا خشک شوند. قطعات خمیده چوب با در کنارهم قرار گرفتن، شکل نهایی کاسه را می سازند.

پس از چسباندن ترکه ها و شکل گرفتن کاسه، دسته و سرپنجه عود را به کاسه وصل می کنند.

روی صفحه ساز، سوراخ بزرگ و مشبکی ایجاد می شود که گل نام دارد. بیشترین حجم صدای عود از سوراخ های گل ساز بیرون می آید.

محل اتصال کاسه به دسته عود، گلوگاه نام دارد.

عود دارای 10 عدد سیم نایلونی و فلزی است که به صورت جفتی کوک می شوند. در گذشته همه سیم ها از روده تابیده، ساخته می شدند ولی با پیدایش سیم های نایلونی، همه سیم ها را از این جنس انتخاب می کنند. در چند دهه اخیر با پیشرفت های صنعتی، سیم های عود را ترکیبی از نایلونی و فلزی انتخاب می کنند. دو جفت اول که صدای زیرتری دارند، همواره نایلونی و سه جفت بعدی از سیم های فلزی فنردار شبیه سیم های گیتار و ویلنسل هستند. برخی نوازندگان دو جفت سیم وسط را نیز نایلونی می بندند ولی دو جفت بم، همیشه از جنس فلز انتخاب می شوند. سیم ها از یک سو به سیم گیر واقع بر روی خرک درگیرند و از سوی دیگر به گوشی های ده گانه واقع در سر پنجه متصل می شوند.

گستره صدا دهی عود، دو هنگام (Octave) است و بیشتر در محدوده بم صدا می دهد.

سیم های دهگانه عود به صورت جفتی کوک می شوند و در واقع این ساز پنج سیمه محسوب می شود. دو کوک رایج آن همانند نمونه های 9 و 10 هستند.

این ساز توانایی های مضرابی خاص خود را دارد و در عین حال برخی تکنیک های نوازندگی سازهای دیگر هم بر روی آن قابل اجراست. برای نمونه انواع همراهی ها (accompany) را با عود می توان اجرا کرد. همچنین امکان اجرای مضراب ریز، چنگانه (آرپژ) ، انواع آکورد ، مضراب دراب ، ویبراسیون و نت های سرعتی (پاساژ) در این ساز وجود دارد.

رواج دوباره عود در موسیقی امروز ایران از 50 سال پیش بوده است. این ساز در واقع قرن ها پیش از فرهنگ موسیقی ایرانی مهاجرت کرد و اینک بار دیگر به خاستگاه خویش برگشته است. در نتیجه شیوه نوازندگی آن در این سرزمین پشتوانه مستندی ندارد و هر چه تا کنون بوده، بر اساس تجربه نوازندگان ایرانی این ساز و الگو برداری از شیوه نوازندگان عربی و گاه ترکی بوده است. در دوره معاصر عود نخستین بار توسط اسکندر ابراهیمی زنجانی معروف به منصور نریمان در موسیقی دستگاهی ایران رواج یافت. وی در ابتدا سه تار می نواخت و بعدها نوازندگی عود را به صورت خودآموز آغاز کرد. خود نریمان می گوید : "در عود استادی نداشتم، فقط از راه گوش دادن به رادیوهای عربی استفاده بردم. چندی بعد به محمد عبدالوهاب خواننده و نوازنده بزرگ مصری رادیو قاهره نامه نوشتم و درباره كوك و بعضی مسائل این ساز از وی پرسش هایی كردم و مسائلی را مطرح نمودم ؛ پس از چندی عبدالوهاب در جواب نامه من نوشت كه كوك عود همانی است كه خود شما انجام داده اید و خلاصه كل نظریات مرا تائید كرد." شیوه نوازندگی نریمان در بین اعراب طرفداران زیادی دارد. چنانکه منیر بشیر، یكی از نوازندگان بزرگ عود موسیقی عرب برای دیدن وی به ایران آمد و درباره این ساز ایرانی گفت و شنودی بین آنها انجام گرفت.

هم زمان با نریمان، تعداد کمی از نوازندگان تار مانند یوسف کاموسی، نصرالله زرین پنجه و اکبر محسنی به عود روی آوردند و غالباً در ارکسترهای رادیو ایران گروه نوازی می کردند. یکی از خوانندگان رادیو به نام عبدالوهاب شهیدی که از ابتدا با ساز سنتور آشنا بود، نیز به این ساز متمایل شد و از طریق یک نوازنده عراقی که به ایران آمده بود، با ساز عود آشنا شد. شهیدی عود را برای همراهی آواز خود به کار بست و در نتیجه شیوه ای متفاوت در پیش گرفت.

یکی دیگر از نوازندگان نسل اول عودنوازی ایران حسن منوچهری است که شیوه عود نوازی نریمان را دنبال کرد.

نسل دوم عودنوازان ایران با چهره هایی چون جمال جهانشاد، محمد دلنوازی، محمد فیروزی، حسین بهروزی نیا، محمد خوانساریان، ارسلان کامکار و شهرام میرجلالی شکل گرفت.

ویژگی بارزعود نوازان نسل دوم، روی آوری به لحن موسیقی ایرانی و فاصله گرفتن از شیوه عودنوازی اعراب بود. از این میان می توان به نام محمد دلنوازی، محمد فیروزی و به ویژه حسین بهروزی نیا اشاره کرد.

ساز عود از ابتدای ورود مجددش به فرهنگ موسیقی ایران، غالباً به صورت همنوازی در گروه ها ظاهر می شد و تکنوازی های آن خیلی نادر بود. این ساز تا سال 1359 خورشیدی، در سامانه آموزشی کشور فقط می توانست ساز دوم هنرجویان باشد. اما با پیگیری های یک جوان علاقه مند به نام حسین بهروزی نیا، از آن تاریخ عود نیز به عنوان ساز اول می تواند توسط هنرجویان انتخاب شود. بهروزی نیا که نخستین دارنده دیپلم عود از هنرستان موسیقی تهران محسوب می شود، به سبب علاقه ای که به این ساز داشت، نخستین اثر تکنوازی عود را در سال 1365 به نام "بربط" و دومین آن را در سال 1368 به نام "کوهستان" منتشر کرد. این تکنوازی ها در ایجاد علاقه نسل جدید بسیار مفید واقع شد.

ساز عود که در اوایل قرن حاضر خورشیدی، هیچ جایگاهی در موسیقی ایران نداشت، امروزه به یک ساز ثابت اغلب گروه های موسیقی ایرانی تبدیل شده است. علاوه بر نوازندگان نسل اول و دوم، نسل سوم عودنوازان به میدان عمل وارد شده اند و بیشتر آن ها دانش آموختگان مراکز دانشگاهی هنر هستند که از مشهورترین و پرکارترین شان می توان به این اسامی اشاره کرد: هادی آذرپیرا، شهرام غلامی، علی پژوهشگر، نگار بوبان، محمد رضا ابراهیمی، بهنام معیریان، سعید نایب محمدی، مجید ناظم پور، نجمه صغیر، یعقوب نوروزی، رضا بهروزی نیا، بهاره چم آسمانی، شهرام میر سراجی، بهزاد ضیاء، علی سجادی، جواد شهیدی، علی شهیدی، رخساره رستمی، نوشین پاسدار، آرمان سیگارچی، وحید رستگاری، محمد خالدیان، نیره فخری، بهناز بهنام نیا و ...

عود در سال های اخیر چند تجربه جدید را پشت سر گذاشته است. نخست ساخت عودی با صفحه پوستی است. این ابتکار توسط ابراهیم قنبری مهر، محقق و مبدع بزرگ در زمینه ساخت آلات موسیقی ایرانی صورت گرفته است که در آن، روی بخشی از صفحه چوبی عود که محل قرارگیری خرک می باشد، پوست می اندازند. در نتیجه صدای ساز کمی به سمت سازهای مضرابی پوستی نظیر تار و رباب میل می کند.

تحول دیگر در زمینه ساختمان عود، پیدایش بربط ایرانی با صفحه ای چوبی است که باز هم به کوشش ابراهیم قنبری مهر عملی شد. این هنرمند توانا بر اساس تصاویر به جا مانده از گذشته، اندازه های بربط را استخراج کرد و یک نمونه صرفاً برای نگهداری در موزه ساخت.

ساز یاد شده از نظر ظاهری شباهت زیادی به آن نقش ها دارد و در واقع می توان چنین استنباط کرد که بربط ایرانی از نظر اندازه کوچک تر از عود مورد استفاده اعراب بوده است. در واقع اعراب پس از آشنایی با بربط ایرانی، متناسب با فرهنگ خود تغییراتی در ساختمان و حتی نام آن ایجاد کردند. واژه عود نام عربی همان بربط است. از سویی دیگر موسیقی عربی نیازمند انعکاس بیشتر و صدای بم تری بود، به همین دلیل کاسه بربط بزرگ تر ساخته شد تا جوابگوی این نیاز باشد.

بربط ایرانی در واقع یک عود کاسه کوچک با دسته ای بلندتر است. این ساز، همانند دیگر عودها پنج جفت سیم دارد و هیچ تفاوتی در نواختن آن با دیگر عودها وجود ندارد. به همین دلیل یک نوازنده که با انواع عود آشنا باشد، می تواند با این بربط نیز به سادگی بنوازد. در بربط، نسبت بزرگی کاسه به بدن انسان متناسب تر از عود عربی است به گونه ای که وقتی نوازنده آن را در بر می گیرد، زیباتر جلوه می کند.

برای کاسه کوچک تر و دسته بلندتر آن می توان مزایای زیر را نام برد: طول دسته آن به اندازه نواختن یک نت نسبت به عود های رایج در خاورمیانه بلندتر است. به عبارتی می توان گفت در روی سیم اول در قسمت پایینی دسته (جایی که دسته به کاسه متصل می شود) به جای نت "سل" نت "لا" را داریم. به علاوه قسمت جلویی دسته این ساز بلندتر است و تا قسمت مرکزی صفحه ادامه می یابد. این دوعامل به نوازنده کمک می کند که به راحتی در هنگام های (Octave) بالاتر بنوازد. بدون هیچ تغییری در ابعاد کلی ساز، کاسه آن کوچکتر از انواع دیگر عود ساخته می شود و این موضوع سبب می شود تا هنگامی که نوازنده ساز را می نوازد، احساس راحتی بیشتری داشته باشد. این تفاوت، احتمال به وجود آمدن درد در شانه نوازنده را به هنگام نوازندگی کاهش می دهد. سیم گیر و سرپنجه (و شکل اتصال آن به دسته) در این نوع بربط با طرحی جدید ساخته شده اند. به همین خاطر زیباتر به نظر می رسند. در سیم گیر، هر سیمی می تواند از طریق یک سوراخ از میان سیم گیر بگذرد و سپس در روی سیم گیر بسته شود. پشت شیطانک، قرقره های کوچکی وجود دارد که کوک کردن را آسان تر می کند و دوام سیم ها را بیشتر می کند. ساخت عود برقی با الگوبرداری از گیتار الکتریک، یکی دیگر از تجربه های نوین عودسازی است که غالباً از سوی نوازندگان عرب دنبال می شود. در نخستین تجربه، ابتدا کاسه عود حذف شد ولی صفحه آن همچنان ایفای نقش می کرد.

در نوع دیگری از عودهای برقی، حتی صفحه ساز هم حذف شد و تنها یک قاب شبیه عود باقی ماند.

شیوه صدادهی عودهای برقی به این صورت است که لرزش سیم ها از طریق یک حسگر (sensor) به یک دستگاه تقویت کننده صوت منتقل می شود و صداها فقط از طریق بلندگو قابل شنیدن خواهد بود.