چند مجسه گلی پیداشده در منطقه باستانی هفت تپه و معبد بزرگ "چغازنبیل" واقع در استان خوزستان، نوازنده ای را نشان می دهند که ساز او شباهت زیادی به سه تار امروزی دارد. این نقش های برجسته مربوط به 1500 سال پیش از میلاد مسیح، حکایت از رواج سازی به نام تنبور در آن روزگار می کنند.

نام سه تار در اشعار شاعران کهن خیلی زیاد به کار رفته است و حتی به "سه تای" باربد موسیقیدان نامدار حکومت ساسانی در پیش از اسلام اشاره می کنند. حکیم ابونصر فارابی نیز در حدود 940 میلادی با نگارش کتاب معروف اش به نام موسیقی الکبیر از سازی به نام تنبور نام می برد. وی با ذکر جزئیات این ساز و حتی نقاشی کردن شکل آن ها در کتابش، انواع تنبورهای رایج زمان خود را طبقه بندی کرده است. شکل ظاهری تنبورهای زمان فارابی با سه تار امروزی شباهت بسیار زیادی دارد و نشان می دهد سه تار از این سازها الگو برداری شده است.

تنبور که به نوعی جد سه تار محسوب می شود، از قدیم با استفاده از تمام انگشتان دست، نواخته می شد و همچنان به همان شیوه صدا می دهد.

اما سه تار تنها ساز ایرانی است که با ناخن انگشت اشاره نواخته می شود و نوازندگی آن به شکل و شیوه امروزی پیشینه زیادی ندارد. در نقاشی های کاخ چهلستون اصفهان متعلق به دوره حکومت صفویه، سازی شبیه به سه تار دیده می شود. ولی در مقایسه با سه تار امروزی، سیم های بیشتری دارد. شش عدد گوشی درنقاشی دوره صفوی نشان می دهد که این ساز شش سیمه بوده است.

سه تار، سازی از خانواده سازهای زهی مضرابی است. در قدیم چون سه عدد تار یا سیم یا زه داشت، به آن سه تار گفته اند. اما درعصر حاضر همه سه تارهای شناخته شده، دارای چهارسیم اند. می گویند سیم چهارم را درویشی به نام مشتاق علیشاه از اهالی کرمان در دوره زندیه بر آن افزود و چون قابلیت های نوازندگی ساز افزایش یافت، به سرعت در بین نوازندگان این ساز پذیرفته شد. گستره صدا دهی این ساز دو و نیم هنگام (octave) و حجم صدای آن بسیار کم است و کیفیت صدایش به گونه ای است که بیشتر نوازندگان در خلوت خویش بدان می پردازند. سه تارغالباً به عنوان ساز تکنواز نواخته می شود، ولی امروزه با وجود دستگاه های تقویت کننده امکان به کار گیری این ساز در گروه های مختلف وجود دارد.

این ساز از یک کاسه کوچک و دسته ای بلند تشکیل می شود. سیم ها از یک طرف به سیم گیر در انتهای کاسه درگیرند و از طرف دیگر به انتهای دسته که سرپنجه نام دارد، متصل می شوند. در سر پنجه ساز، چهار عدد گوشی وجود دارد که به وسیله آن ها می توان سیم ها را کوک کرد. در الگوهای قدیمی سه تار، گوشی ها به صورت دو به دو عمود بر هم نصب می شوند ولی در الگوی جدید که به طرح استاد قنبری معروف است، همه گوشی ها در طرفین سرپنجه قرار می گیرند.

جنس کاسه معمولاً از چوب درخت توت یا شاه توت است. در مواردی هم از چوب گردو استفاده می کنند. ولی جنس دسته ساز همواره از چوب گردو است که بر روی آن، 25 عدد پرده از جنس روده تابیده و اخیراً نخ های مصنوعی نظیر نایلون بسته می شود تا به وسیله آن ها نوازنده بتواند روی سیم ها انگشت گذاری کند و نغمه ها به صدا درآیند. در شیوه نوین نوازندگی گاه تعداد پرده ها ممکن است تا 28 عدد افزایش یابد.

انتقال صدا از سیم های ساز به کاسه سه تار به واسطه چوب کوچکی به نام خرک صورت می گیرد. خرک از جنس چوب شمشاد است و لرزش های مربوط به سیم را از طریق صفحه نازک به داخل کاسه هدایت می کند. در نتیجه صداها پس از چند بار انعکاس و تشدید، بار دیگر از مسیر سوراخ های روی صفحه بیرون می آیند.

طول کاسه سه تار 22 تا 30 ، عرض آن 12 تا 18 و عمق کاسه بین 12 تا 16 سانتی متر است. دسته سه تار به ضخامت 3 تا 3/5 سانتی متر وطول آن 40 تا 48 سانتی متر می باشد و کل طول ساز یعنی دسته و کاسه، 76 تا 80 سانتی متر طول دارد. سیم های سه تار به ترتیب سیم سفید، سیم زرد، سیم واخوان و سیم بم نام دارند. سه تار کوک های بسیار متنوعی دارد که برخی از این کوک ها ویژه همین ساز هستند و معمولاً در تک نوازی مورد استفاده قرار می گیرند. کاسه سه تار در قدیم به صورت یک تکه از تنه درخت درست می شد. در این روش، تنه درخت از بیرون تراشیده و از درون خالی می شود که البته سازنده ساز در تهیه کاسه با تحمل زحمت و سختی بیشتری مواجه است. گذشته از صرف وقت و نیرو برای کندن و تراشیدن چوب، رعایت هماهنگی قطر کاسه در تمام قسمت ها مهم ترین مسئله ای است که سازنده باید در نظر داشته باشد.

در عصر حاضر با پیشرفت های فنی، گونه متفاوتی به نام روش ترکه ای بوجود آمده است. در روش جدید، تخته های چوب از درخت به ضخامت حدود 3 میلی متر مدتی در آب خیسانده می شوند و پس از حدود 24 ساعت آن ها را در قالب های مخصوص قرار می دهند و با حرارت زیاد در زمانی بسیار کوتاه می خشکانند. پس از خشک شدن قطعات قالب گیری شده، بر اساس الگویی از پیش تعیین شده، آنها را به هم می چسبانند و کاسه ساز شکل می گیرد.

پس از آن که کاسه آماده شد، دسته ساز را به آن وصل می کنند.

سه تار معمولاً در دو اندازه کاسه بزرگ و کاسه کوچک ساخته می شود. سه تارهای کاسه بزرگ به الگوی استاد مهدی کمالیان هم شهرت دارند. سه تارهای کاسه کوچک نیز گاه به الگوی استاد هاشمی شناخته می شوند. تفاوت این دو نوع کاسه معمولاً در جنس صدای ساز است. آنها که صدای بم دوست دارند، معمولاً سه تار کاسه بزرگ انتخاب می کنند و در مقابل علاقه مندان صداهای تیز و شفاف به سراغ سه تار های کاسه کوچک می روند. در روش ساخت ترکه ای، برخی سازندگان به زیبایی کاسه نیز توجه خاصی دارند و در نتیجه نمونه های بسیار جذابی تولید می کنند.

سازندگان معروف سه تار در یکصد سال اخیر عبارتند از: علی محمد خان صفایی (1318-1276) ، حاج طاهر، ابوالقاسم اعتمادی معروف به مفتح السلطان، نریمان آبنوسی، مختاری، عشقی، استاد فرج الله، ابواحسن صبا، حاج محمد کریم خان، سید جلال، جواد چاییچی، ناصر شیرازی، مهدی کمالیان، زاد خیل، مفاخری و رامین جزایری.

در قرن حاضر نواختن این ساز دچار تحولات زیادی شده است و هم اینک بیش از ده شیوه سه تار نوازی را داریم که هر یک بر گرفته از شیوه قدما و ترکیب آن با شیوه های دیگر از جمله سلایق شخصی است. این تفاوت نواختن ها در عمل با استفاده از تنوع مضراب زنی، موقعیت قرار گفتن دست مضراب زن بر روی صفحه ساز و نحوه پرده گرفتن توسط دست چپ حاصل می شود. عواملی همچون نواخت ملایم بر روی سیم ها، تک سیم نوازی، شلوغ نوازی، تنبوری نوازی و سرعت مضراب و پنجه باعث می شوند صداهای متفاوتی از این ساز شنیده شود. در عصر ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه، میرزا عبدالله فرزند آقا علی اکبر فراهانی از نخستين کسانی بود که سه تار را، مانند تار يکی از سازهای بنیادین موسيقی ایرانی دانست و خود او نيز علاوه بر تار، نوازنده چيره دست سه تار بود. اما از آنجا که در نخستین ضبط های موسیقی ایرانی هیچ اثری از سه تار نوازی میرزا عبدالله به ثبت نرسیده است، اطلاع دقیقی از شیوه نوازندگی سه تار او نداریم. پس از وی، شاگردش درويش خان شاخص ترین نوازنده سه تار زمان خود بود که از او نیز هیچ نمونه صوتی بر جای نمانده است. درویش خان علاوه بر تار، شاگردان ممتازی در نوازندگی سه تار داشت که می توان به نام های ابوالحسن صبا، ارسلان درگاهی، یوسف فروتن، سعید هرمزی و کلنل علی نقی وزیری اشاره کرد. وزیری با وجود آن که شاگرد مستقیم درویش خان بود ولی در نوازندگی سه تار دنباله رو استادش نشد و یک شیوه کاملاً شخصی در پیش گرفت. سنت سه تار نوازی بر اساس ردیف موسیقی ایران با تفاوت هایی در نحوه بیان، بعدها توسط احمد عبادی، داریوش صفوت، جلال ذوالفنون، محمدرضا لطفی و داریوش طلایی ادامه یافت.

شیوه نوازندگی این ساز پس از ورود به رادیو تغییر کرد. احمد عبادی فرزند کوچک میرزا عبدالله در سال 1327 توسط اسماعیل نوّاب صفا به رادیو دعوت شد و برای اوّلین بار در مرداد ماه سال 1327 صدای سه تارش از رادیو پخش گردید. پیش از آن شیوۀ قدما در نوازندگی سه تار بدین شکل بود که تمامی سیم ها با یکدیگر به صدا در می آمد ولی عبادی شیوه خلوت نوازی یا تک سیم نوازی را سرلوحه کار خویش قرار داد. عبادی گر چه فرزند میرزا عبدالله بود ولی مرگ زود هنگام پدر این فرصت را به او نداد تا از محضرش استفاده کند. بنابراین بعدها نوازندگی سه تار را از خواهران خود خصوصاً ملوک خانم که سه تار را به شیوۀ پدر می نواخت فرا گرفت. با این وجود، عبادی شیوه سه تار نوازی پدر را دنبال نکرد و خود در این فن، صاحب شیوه مخصوصی شد.

پس از فوت استاد صبا شیوه نوازندگی قدما چندان پیگیری نشد و سه تار نوازی عملاً به سلایق شخصی میل کرد. به عبارتی هر یک از نام آوران نوازندگی این ساز با استفاده از منابع مختلف و لحاظ سلیقه های شخصی به الگوهای متفاوتی از نوازندگی سه تار دست یافتند. این تفاوت ها به گونه ای است که یک شنونده کم آشنا هم با چند بار گوش دادن متوجه آن ها می شود. از شاگردان مستقیم ابوالحسن صبا می توان به دکتر داریوش صفوت، دکتر تفضلی و محمود تاجبخش اشاره کرد.

از دیگر نوازندگان مطرح سه تار می توان به نام های عطا جنگوک، داریوش پیرنیاکان، مسعود شعاری، بهداد بابایی، رامین جزایری و فرشاد توکلی اشاره کرد که برخی از ایشان تلفیقی از شیوه های گوناگون همراه با سلیقه های شخصی را در سه تار نوازی سنتی دنبال می کنند و برخی دیگر مانند رامین جزایری و فرشاد توکلی دنباله رو شیوه ابوالحسن صبا هستند.

سه تار سازی سبک، کم حجم و نسبتاً ارزان قیمت است و صدایی ملایم دارد. به همین دلیل علاقه مندانش بیشتر از دیگر سازهای ایرانی مانند تار، سنتور و کمانچه هستند. به غیر از اساتیدی که نام و نمونه کارشان در این مجموعه آمده است، نوازندگان زیادی هم اینک به نواختن و آموزش این ساز ظریف مشغول هستند، افرادی مانند حمید سکوتی، هادی آذرپیرا، مهرداد ترابی، بهنام وادانی، قشنگ کامکار، وصال عرب زاده، انوش جهانشاهی، امیر حسین پورجوادی، بهاره فیاضی، فرید خردمند، عرفان گنجه ای، علی بوستان، امین رامین، سروش قهرمانلو، مهدی رستمی، سیاوش کرمی، حافظ ناظری، تهمورس پورناظری، علیرضا مرتضوی، مژگان شجریان، آرشام قادری، وحید خسروی، بهراد توکلی، سپیده مشکی، کاوه گرایلی و ...

همچنان که خود سه تار برگرفته از تنبور عهد باستان است، در عصر حاضر نیز سازهای جدیدی با الگو برداری از سه تار بوجود آمده اند. از جمله می توان به سه تار پوستی، سه تار باس و سه تار شورانگیز اشاره کرد. گر چه این سازهای جدید تا کنون هیچ یک همانند خود سه تار فراگیر نشده اند. ولی به ضرورت، گاهی در کنسرت ها و آثار ضبط شده، صدای آنها را می توان شنید. نخستین تجربه، ساخت سه تار پوستی است که در اوایل قرن خورشیدی حاضر صورت گرفت. بیشتر نواخته های ارسلان درگاهی با این نوع سه تار ضبط شده است. از آن جا که در سه تار پوستی به جای صفحه چوبی، یک قطعه پوست نازک مورد استفاده قرار می گیرد، صدای ساز کمی به سمت صدای تار متمایل می شود. ولی در مجموع، تفاوت زیادی با صدای سه تار ندارد.

تجربه دیگر، ساخت سه تار شورانگیز است که برای اولین بار به پیشنهاد زنده یاد علی تجویدی و اجرای ابراهیم قنبری مهر ساخته شد. شورانگیز در واقع سه تاری است که صفحه آن علاوه بر چوب، از قطعه ای پوست هم بهره می برد و به همین دلیل طنین بیشتری دارد. صدای شورانگیز کمی بم تر از سه تار معمولی است.

سه تار شورانگیز معمولاً در دو اندازه کوچک و بزرگ ساخته می شود. انواع کوچک همانند سه تار معمولی چهار سیم دارند ولی اندازه های بزرگ تر دارای شش سیم هستند. یعنی دو سیم اول و دوم به صورت جفت بسته شده اند.

سه تاربم یا سه تارباس نیز در واقع سازی است که یک هنگام (octave) از سه تار معمولی بم تر صدا می دهد. این ابتکار نخستین بار از سوی مسعود شعاری به کار گرفته شد و اینک به طور محدود در برخی اجراها از آن استفاده می شود.

در چند سال اخیر ساز جدیدی به پیشنهاد حسین علیزاده و اجرای سیامک افشاری با الگوبرداری از سه تار و یک ساز دیگر ایرانی به نام بربط (عود) ساخته شد که از بسیاری جهات، شباهت زیادی به سه تار دارد. اول اینکه همانند سه تار با ناخن نواخته می شود و دوم، در بخش صداهای زیر صدایش شباهت زیادی به سه تار دارد. این ساز سلانه نام گرفته و همانند شورانگیز دارای شش سیم است. علاوه بر آن تعدادی سیم واخوان نیز بدون این که در اجرای ملودی نقشی داشته باشند، به بدنه ساز بسته شده اند و طنین صدای آن را افزایش می دهند.

سه تار سازی است که بیشتر در تکنوازی به کار می رود. پایین بودن حجم صدای آن، عملاً امکانی برای حضوری برابر در گروه های موسیقی را به این ساز نمی دهد، مگر اینکه با کمک دستگاه های تقویت کننده صدا بتوان به صدای آن حجمی داد. در عوض به راحتی می توان در محیط های کم صدا آن را به صدا درآورد، بی آن که نگران مزاحمت برای دیگران بود. به همین دلیل این ساز در مقایسه با دیگر سازهای ایرانی کمی خصوصی جلوه می کند. اما در دوره جدید با استفاده از ابزار و امکانات نوین، کاربردهای متفاوتی برای این ساز می توان جستجو کرد. نخستین کاربرد غیر تکنوازی این ساز، اجرای مجموعه برنامه هایی تحت عنوان همنوازی سه تار بود که توسط جلال ذوالفنون در اوایل دهه شصت خورشیدی تحقق یافت. در این شیوه، چند نوازنده سه تار به طور همزمان به اجرای موسیقی می پردازند و چون به جز تنبک یا دف، ساز دیگری همراه آنها نیست. در نتیجه یک جلوه صوتی متفاوتی ایجاد می شود. تکنوازی های جدید، جلوه های جدیدی از قابلیت این ساز را به نمایش گذاشته اند که در مقایسه با شیوه های نوازندگی سنتی، تفاوت قابل ملاحظه ای دارند. برای نمونه تکنوازی سه تار حسین علیزاده با عنوان "ترکمن" شکل نوینی از سه تارنوازی معاصر است که الزاماً در چارچوب موسیقی دستگاهی نمی گنجد. سه تار غالباً به عنوان ساز دوم نیز نواخته می شود. خیلی از نوازندگان، آهنگسازان و خوانندگان موسیقی ایرانی، برای خلوت خود از این ساز بهره می برند و گاه آن را در اجراهای رسمی شان نیز ارائه می دهند. معمولاً نوازندگان حرفه ای سه تار به نواختن ساز دیگری متمایل نیستند اما به گونه عجیبی سایر نوازندگان سازهای ایرانی، کم و بیش به سه تار روی آورده اند. حتی بیشتر خوانندگان آواز ایرانی برای خلوت خویش و همچنین همراهی آوازشان، به سه تار علاقه مندند. به نظر می رسد در این ساز یک کشش ویژه ای وجود دارد که غالب نوازندگان دیگر سازهای ایرانی، نمی توانند از آن چشم بپوشند. بیشتر نوازندگان تار معمولاً به دلایل فنی با سه تار آشنایی دارند. برخی نوازندگان دیگر سازهای ایرانی مانند حسن کسایی (نی)، علی تجویدی (نوازنده ویولون و آهنگساز)، پرویز مشکاتیان (نوازنده سنتور و آهنگساز)، کیهان کلهر (نوازنده کمانچه) و حمید متبسم (نوازنده تار و آهنگساز) نیز تجربه های سه تار نوازی در کارنامه خویش دارند که این تجربه ها گاه کاملاً در چارچوب سه تار نوازی سنتی می گنجند و گاه در فضاهای متفاوتی سیر می کنند. در چند دهه اخیر استفاده از سه تار در گروه نوازی سازهای ایرانی و حتی ارکسترهای بزرگ و کوچک از نوع سمفونیک متداول شده است. در چنین مواردی معمولاً با استفاده از دستگاه های تقویت صدا، فضای مناسبی برای خودنمایی سه تار بوجود می آورند. از دیگر استفاده های نوین این ساز می توان به برخی موسیقی های تلفیقی اشاره کرد که سه تار در کنار سازهایی مانند گیتار، ویولون، طبلای هندی و غیره به همنوازی می پردازد. در نوعی دیگر از سه تار نوازی نوین، تقریباً همان شیوه های سنتی نوازندگی کم و بیش لحاظ می شود ولی سرعت اجرای قطعات و برخی تکنیک ها مانند مضراب ریز به طرز کاملاً محسوسی از شیوه قدیمی بیشتر است. اجرای حرکت های سرعتی، مهم ترین ویژگی این شیوه نوازندگی است. تکنوازی های بهداد بابایی نمونه ای از این شیوه به شمار می رود.