در آغاز كتاب با نام نت‌های هفتگانه موسیقی آشنا شدیم و دیدیم كه مهمترین عامل تشخیص نت‌ها از یكدیگر و شخصیت دادن به آنها بسامد هر نت بود و هفت نت موسیقی تنها با بسامدهای مختلف بوجود می‌آیند. پرسش: وقتی بخواهیم از نتی مثل «دو» به نت بالاتر یعنی «ر» و یا نت پایین‌تر یعنی «سی» حركت كنیم، بسامد نت «دو» چقدر باید بالا یا پایین برود تا به منظور خویش برسیم؟ این پرسش درست مثل این است كه از شما بپرسند از تهران تا شیراز چه قدر باید راه برویم تا به مقصد برسیم؟ روشن است پاسخ می‌دهید به اندازه مسافت تهران تا شیراز، نه كمتر و نه بیشتر. اگر راه كمتری رفته شود، ممکن است از شهرهای میانی این مسیر مثل قم و اصفهان سر در‌آوریم و چنان چه در همین مسیر راه بیشتری برویم، از شیراز عبور خواهیم کرد و ممکن است به شهر بعدی مثل بوشهر برسیم. یعنی در هر حال به مقصد نرسیده‌ایم. در موسیقی نیز حركت از یك نت به نت دیگر دقیقاً بر اساس مقدار مسافت یا به عبارتی مقدار اختلاف بسامد آن دو نت انجام می‌گیرد و این چیزی كاملاً مشخص و از پیش تعیین شده است. برای مثال وقتی بخواهیم از نت «دو» با بسامد 261 هرتز به سمت نت «ر» با بسامد 293 هرتز حركت كنیم باید به اندازه‌ی اختلاف این دو بسامد یعنی 32 هرتز افزایش بسامد ایجاد كنیم تا نت «ر» به صدا درآید. همین طور برای حركت به سایر نت‌ها چه بالاتر از «دو» و چه پایین‌تر از آن باید بسامد نت «دو» را به اندازه‌های مشخصی بالا و پایین ببریم. پرسش: اختلاف بسامد 32 هرتز بین نت های «دو» و «ر» از كجا آمده است؟ پرداختن به این پرسش خود باعث ایجاد پرسشهای دیگری در ذهن می‌شود. چرا زمین كروی شكل است؟ چرا به دور خورشید می‌چرخد؟ چرا عمر انسان بیشتر از پروانه هاست؟ چرا درختان در زمستان می‌خوابند؟ و بسیاری پرسشهای دیگر. بشر پیش از آنكه به اینگونه مسایل بیندیشد، زندگی خویش را با اتكاء به تجربه پیش برده است. او آتش را كشف كرد بی‌آن كه بداند پدیده سوختن چیست؟ زبان را به چرخش درآورد بدون آن كه اصول و قواعد ادبی بلد باشد. او همچنین آواز را تجربه كرد بی‌آن كه بداند موسیقی چیست و نت یعنی چه؟ سپس با برخی سازهای ابتدایی نظیر نی آشنا شد و آن چه را با حنجره می‌خواند به وسیله ساز نیز تقلید كرد. او چیزی را می‌خواند و می‌نواخت كه برای گوشش دلنشین بود و بعدها كه در خوانده‌ها و نواخته‌هایش تأمل كرد متوجه شد تمام صداهای زیبا و موزون در مجموع هفت صدای مختلف (هفت نت) بیشتر نیست و هرچه هست از تركیب و تكرار همین هفت صدا حاصل می‌شود و چون بیشتر دقت كرد متوجه شد بین هر صدا تا صدای قبلی یا صدای بعدی یك فاصله‌ی بسامدی -زیر و بمی- وجود دارد كه بعدها فهمید این مقدار فاصله نوعی اختلاف بسامد است و امروزه با واحد هرتز بیان می‌شود. او همچنین در ردیابی فاصله‌های بین نت‌ها متوجه شد صداها دارای فواصل كوتاه و بلند نسبت به یكدیگرند. پس برای هر نتی اسمی انتخاب كرد و به نسبت فاصله‌های موجود در بین آن ها و همینطور ترتیب قرار گرفتن شان به نموداری شبیه شکل 33 رسید.

نام فاصله‌های بلند را پرده و نام فاصله‌های كوتاه را نیم‌پرده گذاشت. از طرفی او متوجه شد وقتی نت‌های هفتگانه را یك‌یك بنوازیم و به سمت نت‌های بالاتر برویم، ‌با صدایی بسیار شبیه به صدای نخست مواجه می‌شویم و بعد معلوم شد صدای هشتم، صدایی است كه بسامد آن درست دو برابر صدای یكم است و آن را نت هنگام (Octave) خواند. به این ترتیب داستان پرده و نیم‌پرده شكل گرفت و علاوه بر این، فاصله‌های دیگری نظیر سه‌چهارم پرده و همین طور یك و ربع پرده در برخی فرهنگ ها، ازجمله موسیقی ایران بوجود آمد.

پیش از این در بحث پرده و نیم‌پرده دانستیم كه اختلاف بسامد دو نت، سبب ایجاد فاصله می‌شود و این فاصله صرفاً بسامدی است. یك نت علاوه بر نت‌های همسایه، با نت‌های دورتر نیز فاصله‌ای دارد كه لازم است همه آن ها را بشناسیم. بدین منظور ابتدا پرسشی را طرح می‌كنیم. آیا هر نت با خودش فاصله دارد؟ برای پاسخ، نت La با بسامد 440 هرتز را در نظر آورید. وقتی می‌خواهیم فاصله‌اش را با خودش تعیین كنیم، بسامد آن را از خودش كم می‌كنیم. به این صورت 0=440ـ440 می‌بینید كه فاصله صفر شد و كل مطلب تا اینجا زیر سؤال رفت. روشن است با آموخته‌های فعلی هر نت با خودش هیچ فاصله‌ای ندارد. ولی در دانش نظری موسیقی به طور استثناء فاصله هر نت با خودش را «یكم درست» می‌نامند و این فقط یك قرارداد است. دیگر فواصل ایجاد شده را مطابق شكل (34) بدین صورت می‌توان نام برد. فاصله هر نت با یك نت بعد از خودش، فاصله دوم فاصله هر نت با دو نت بعد از خودش، فاصله سوم فاصله هر نت با سه نت بعد از خودش، فاصله چهارم فاصله هر نت با چهار نت بعد از خودش، فاصله پنجم فاصله هر نت با پنج نت بعد از خودش، فاصله ششم فاصله هر نت با شش نت بعد از خودش، فاصله هفتم فاصله هر نت با هفت نت بعد از خودش، فاصله هشتم

توجه كنید كه فاصله بین Do3 و Do4 از نوع هشتم است و نباید با فاصله یكم درست اشتباه شود. زیرا نام هر دو نت یكسان است اما بسامد آنها یكی نیست. بسامد Do4=528 Hz دوبرابر Do3=264 Hz است یعنی نسبت 2 به 1. در موسیقی به نت Do4 اصطلاحاً نت هنگام Do3 می‌گویند و البته برعكس نیز همین‌طور است یعنی Do3 نت هنگام Do4 به حساب می‌آید. منتهی اولی هنگام بالا و دومی هنگام پایین نامیده می‌شود. فاصله بین دو نت هنگام همیشه هشتم درست است.

در موسیقی ایرانی بیشتر آهنگ‌ها از تركیب نت‌های همسایه تشكیل می‌شود. اما گاهی پیش می‌آید از یك نت به نت غیر همسایه، رفت یا برگشتی صورت گیرد . در این صورت می‌گویند عمل پرش صورت گرفته است. بنابراین تمام فواصل بزرگ تر از فاصله دوم، پرش محسوب می‌شوند. به این ترتیب می توانیم پرش های سوم، چهارم، پنجم، ششم، هفتم و هشتم را داشته باشیم كه به پرش هشتم به پرش هنگام نیز معروف است. ضمن این که پرش هفتم در موسیقی ایرانی کاربردی ندارد.

فاصله های تركیبی

اگر از فاصله هشتم عبور كنیم، آنگاه فاصله چه معنایی می یابد؟ آیا طبق روال گذشته باید به صورت فاصله نهم, دهم, یازدهم و … محاسبه كنیم؟ پاسخ مثبت است. وقتی در یك نظام هفت نتی، یك دور كامل نت ها را فاصله سنجی كنیم، مجدداً به نت آغازین می رسیم، با این تفاوت كه بسامد آن درست دو برابر بسامد نت آغازین است. زیرا ما به سمت بسامدهای بالا حركت كرده ایم. در صورت عبور از نت هنگام، تمام فاصله ها تركیبی می شوند. به شكل (34) توجه كنید.

در قسمت A از شكل (34) , فاصله Mi-Sol تركیبی است و اندازه آن دهم كوچك است. برای پیدا كردن چگونگی آن، در ذهن خود نت پایینی یعنی Mi (روی خط اول) را یك هنگام بالا ببرید. در این حالت به نت Mi (بین خط چهارم و پنجم) هنگام می رسید. اكنون سنجش فاصله از نت هنگام بسیار آسان است. موقعیت نت هنگام نسبت به نت Mi پایه، هشتم درست است. به ترتیب می شماریم تا به نت Sol برسیم. نخستین نت بعد از نت هنگام Fa و فاصله اش نسبت به پایه نهم است. سپس به نت Sol می رسیم كه فاصله اش نسبت به پایه دهم است. در قسمت B از همین شكل(34) ، فاصله تركیبی Do-Sol دوازدهم درست نامیده می شود.

اگر از فاصله هشتم عبور كنیم، آنگاه مفهوم فاصله چه معنایی پیدا می کند؟ آیا طبق روال گذشته باید به صورت فاصله نهم, دهم, یازدهم و … محاسبه كنیم؟ پاسخ مثبت است. وقتی در یك نظام هفت نتی، یك دور كامل نت ها را فاصله سنجی كنیم، مجدداً به نت آغازین می رسیم، با این تفاوت كه بسامد آن درست دو برابر بسامد نت آغازین است. زیرا ما به سمت بسامدهای بالا حركت كرده ایم. در صورت عبور از نت هنگام، تمام فاصله ها تركیبی می شوند. به شكل (35) توجه كنید.

در قسمت A از شكل (35) , فاصله Mi-Sol تركیبی است و اندازه آن دهم كوچك است. برای پیدا كردن چگونگی آن، در ذهن خود نت پایینی یعنی Mi (روی خط اول) را یك هنگام بالا ببرید. در این حالت به نت Mi (بین خط چهارم و پنجم) هنگام می رسید. اكنون سنجش فاصله از نت هنگام بسیار آسان است. موقعیت نت هنگام نسبت به نت Mi پایه، هشتم درست است. به ترتیب می شماریم تا به نت Sol برسیم. نخستین نت بعد از نت هنگام Fa و فاصله اش نسبت به پایه نهم است. سپس به نت Sol می رسیم كه فاصله اش نسبت به پایه دهم است. در قسمت B از همین شكل(35) ، فاصله تركیبی Do-Sol دوازدهم درست نامیده می شود

همه فاصله های موسیقایی به دو صورت جلوه می کنند. اگر از نظر زمانی پشت سر هم صدا بدهند، یک رنگ صوتی خواهیم شنید و اگر همزمان صدا بدهند، رنگ دیگری حاصل می شود. بدین منظور دو نت Fa و Do را در نظر بگیرید. در شكل (36) خط حامل دارای دو میزان است و در هر دو میزان نت های Fa و Do وجود دارند. در میزان یكم بین دو نت، فاصله زمانی برقرار است ابتدا صدای Fa و سپس صدای Do شنیده می شود به این حالت، فاصله نغمگی (Melodic) می گویند. زیرا بیشتر نغمات از اجرای پی درپی نت ها در زمان های مشخص پدید می آیند. اما در میزان دوم بین دو نت Fa و Do ، فاصله زمانی وجود ندارد و هر دو نت به صورت هم زمان اجرا می شوند. به این حالت، فاصله هماهنگ (Harmonic) گفته می شود. یعنی نت ها با اجرای همزمان خود صدا و فضایی را ایجاد می كنند كه شباهتی به اصل نت ها ندارد ولی هماهنگ با اجزای تشكیل دهنده است.

در هر دو حالت فوق فاصله بسامدی بین دو نت Fa تا Do پنجم درست است. اگر به ترتیب اجرا كنیم، یك نغمه تولید می شود و اگر همزمان اجرا شوند، یك صدای هماهنگ به گوش می رسد. بر این اساس هر یک از فواصل مختلف دستگاه های موسیقی ایران، صدای متفاوتی را ایجاد می کنند. یعنی حالتی که نت ها با فاصله های مختلفی مثل دوم، سوم، چهارم، پنجم، ششم، هفتم و هشتم روی هم قرار بگیرند. آیا می توانید حدس بزنید در آن صورت چه صدایی خواهند داشت؟