یك نت موسیقی به تنهایی ارزشی ندارد و نمی‌تواند آهنگ جالبی ایجاد كند. هرچقدر هم این نت خوش‌صدا باشد، دلیلی نداردكه موسیقی نامیده شود. برای مثال تصور كنید از یك بازیكن بسیار توانای فوتبال بخواهیم به تنهایی با یازده نفر حریف مقابل مسابقه بدهد و نه‌ تنها از آنها گل نخورد، بلكه چون بازیكن برجسته‌ای است، چند گل هم به دروازه‌ی حریف وارد كند! البته طرح چنین مثالی، یك شوخی است. زیرا شما می‌دانید یك بازیكن هرچقدر هم توانا باشد، نمی‌تواند در مقابل یازده نفر بازی كند و نتایج خوبی هم به دست آورد. بنابراین نتیجه مطلوب زمانی حاصل می‌شود كه در مقابل بازیکنان حریف، یازده نفر بازیكن حرفه‌ای قرار گیرند. نت‌های موسیقی هم وقتی دست به دست هم بدهند، می‌توانند آهنگ زیبایی را ایجاد نمایند. مشروط بر آن‌كه در یك ارتباط منظم و منطقی با هم باشند. نمی‌توانیم چند نت را بدون هیچ معیاری كنار هم قرار دهیم و انتظار داشته باشیم آهنگ زیبایی خلق شود كه اگر چنین بود نه‌ تنها همه‌ی انسان‌ها بلكه رایانه‌ها و حتی حیوانات هم آهنگ می‌ساختند! پرسش: معیار منطقی برای تشكیل آهنگ زیبا یا ملودی چیست؟ ملودی چشم و چراغ هر قطعه‌ی موسیقی است و سهم آن در بیان مطلب از دیگر اجزاء آهنگ (ریتم و هارمونی) بیشتر است. به همین دلیل نت‌های یك ملودی باید طوری تنظیم شوند كه در مجموع بیانگر یك موضوع و یا احساس خاصی باشند، مثل غم، شادی، ترس، عشق، نفرت، شوخی، قدرت، تفكر، تعجب، بندگی، آوارگی، حماسه، شجاعت و... به همین منظور یك ملودی باید چند مشخصه را داشته باشد تا معنی خاصی را بدهد. 1ـ نت آغازین با نت پایانی معمولاً هم‌نام است. یعنی با همان نتی که آغاز می شود، به همان نت هم پایان می گیرد. گاه نت پایان می تواند یک نت هماهنگ با نت آغازین باشد. با نت آغازین یك فاصله‌ی ملایم و خوشایند بسازد. 2ـ فواصل بین نت‌های ملودی از یك دانگ معینی باید تبعیت كند. 3ـ كشش زمانی نت‌های ملودی باید در ارتباط با هم دارای تناسب زمانی باشند. برای مثال یك نت كوتاه و یك نت بسیار بلند، نمی‌توانند تشكیل یك ملودی را بدهند، اگرچه بخشی از موسیقی به حساب می‌آیند. شكل (59)

4ـ یكی دیگر از خصوصیات ملودی، نفوذ در حافظه انسان است، به طوری كه شنونده پس از مدتی می‌تواند همان ملودی را بازخوانی كند. اما اگر یك قطعه آهنگ، حالت ملودیك نداشته باشد و یا جاذبه آن ضعیف باشد، خیلی زود از حافظه انسان پاك می‌شود. ملودی هرچه گیرا تر باشد، خیلی راحت و سریع در مغز شنونده ثبت می‌شود و برای همین است كه آهنگ‌های زیبا با گذر زمان همچنان در ذهن مردم باقی می‌مانند. یك ملودی گاهی تمام یك قطعه‌ی موسیقی را تشكیل می‌دهد، نظیر بسیاری از آهنگ‌های شرقی ازجمله آهنگ‌های ایرانی و گاهی فقط بخشی از یك قطعه به حساب می‌آید. نظیر بسیاری از آهنگ‌های غربی كه در آنها علاوه بر ملودی، بخش هارمونی هم حضور دارد و نقش ویژه‌ی خود را ایفا می‌كند

ابزاری كه بتواند صداهای موسیقایی تولید كند، ساز نام دارد. سازها به‌طور معمول توسط انسان به صدا درمی‌آیند مگر این‌كه از نوع الكترونیك و خودكار باشند. تاكنون هزاران ساز مختلف توسط بشر ساخته شده‌اند ولی امروز تعداد خیلی كمتری از این تعداد رایج است. سازها دارای اشكال و صداهای بسیار متنوعی هستند. فرهنگ‌های مختلف متناسب با سلایق خود، برخی از سازها را بیشتر مورد توجه قرار می‌دهند. اما خارج از دسته‌بندی های فرهنگی، تمام سازهای جهان امروز را به سه گروه اصلی می‌توان تقسیم كرد. الف ـ سازهای بادی كه با دمیدن هوا در یك لوله صدا می‌دهند، مثل نی، سرنا، فلوت و... ب ـ سازهای زهی كه با لرزش یك زه یا سیم به صدا درمی‌آیند، مانند تار، سه‌تار، كمانچه، ویولون و... ج ـ سازهای كوبه‌ای كه با كوبیدن دست یا چوب بر سطح آنها صدا می‌دهند، مثل دف، تنبك، دایره و...

اگر یك آهنگ از ابتدا تا انتها فقط با صدای سازهای مختلف شنیده شود، به آن موسیقی سازی می‌گویند. یعنی موسیقی‌ای كه محتوایش را فقط با صدای ساز بیان می‌كند.

چنانچه دستگاه تولید اصوات موسیقایی، حنجره‌ی انسان باشد، به صدای بدست آمده، آواز می‌گویند و مهم نیست كه صدای انسان با چه زبان و یا چه واژه‌هایی به گوش برسد. فقط باید صداها موسیقایی باشند.

وقتی تمام یك آهنگ به‌طور كامل با صدای انسان بوجود آید، آن را موسیقی آوازی می‌گویند. موسیقی آوازی ممكن است با همراهی یك یا چند ساز، ارائه شود.

وقتی مجری موسیقی از یك نفر بیشتر شد، به مجموعه آن ها، گروه می‌گویند. گروه موسیقی می تواند از 2 تا 15 نفر باشد. اگر تعداد از این بیشتر شود، به آن اركستر می‌گویند. اركستر ممكن است بیست نفره و یا دویست نفره باشد. فرقی هم نمی‌كند همه‌ی اعضای آن نوازنده باشند یا خواننده و یا تركیبی از این دو. ارکسترهای کمتر از سی نفر غالباً به ارکستر مجلسی معروف اند.

تعداد سازهای به كار رفته در یك گروه یا اركستر و همین‌طور تعیین نوع سازها و تعداد و نوع خواننده‌ها، سازآرایی نام دارد. سازآرایی درحقیقت، همان آرایشی است كه آهنگساز در اركستر انجام می‌دهد تا به صداهای مورد نظر خود دست یابد. برای مثال وقتی قرار باشد مجری موسیقی بیش از یك نفر باشد، مسئله‌ی جدیدی پیش روی آهنگساز یا رهبر اركستر قرار می‌گیرد. چگونه باید سازها را با هم هماهنگ كرد؟ چه سازهایی در كنار یكدیگر صدای بهتری می‌دهند؟ از نظر بسامدی كدام محدوده را كدام ساز باید بنوازد؟ شدت و ضعف صداها برای سازهای مختلف چگونه باید باشد؟ و... این‌ها پرسش‌هایی است كه فن سازآرایی بدان می‌پردازد و بهترین تركیب را برای اجرای یك آهنگ خاص پیشنهاد می‌دهد.

آهنگ‌هایی كه فقط از یك یا چند ملودی پشت سر هم تشكیل شوند، موسیقی تك‌صدایی نام دارند. نمونه‌ی بارز آن بسیاری از آهنگ‌های موسیقی ایرانی و سایر كشورهای همسایه است كه تمام ساختار آهنگ را ملودی آن تشكیل می‌دهد. همچنین اغلب نوحه‌ها و آواهای محلی، موسیقی تك‌صدایی به حساب می‌آیند.

برعكس موسیقی تك‌صدایی این نوع موسیقی از چندین بخش همزمان تشكیل می‌شود. یعنی هم زمان به جای اینكه فقط صدای یك ملودی به گوش برسد، چندین ملودی با ریتم و فواصل متفاوت به گوش می‌رسند. ملودی‌های هم زمان نه ‌تنها مزاحم یكدیگر نیستند، بلكه به لحاظ هارمونی و هماهنگی به زیبایی یكدیگر كمك می‌كنند.

مجری موسیقی وقتی یك نفر باشد و موسیقی‌اش را تنها با یك ساز بیان كند، تك‌نوازی و در صورتی كه ابزار بیانش حنجره‌ی او باشد، تك‌خوانی گویند.

چنانچه تعداد نوازنده یا خواننده از یك نفر بیشتر باشد و تمام آنها به اجرای تنها یك ملودی بپردازند، در این حالت آنها را هم‌نواز یا هم‌خوان می‌گوییم.

اگر دو نوازنده به ‌طور همزمان به اجرای دو ملودی متفاوت بپردازند، یعنی یك آهنگ دوصدایی را اجرا كنند، در این حالت به تركیب آنها دونوازی می‌گویند. زیرا دو چیز متفاوت را می‌نوازند. اگر نفرات اضافه شوند و همین‌طور به ازای هر نفر جدید یك خط ملودی دیگر و متفاوت به مجموعه اضافه شود، به ترتیب، سه‌نوازی، چهارنوازی و... می‌گویند.

مجریان موسیقی چه خوانندگان و چه نوازندگان به‌ طور معمول آهنگ‌هایی را اجرا می‌كنند كه پیشتر ساخته و پرداخته شده‌اند ولی گاهی پیش می‌آید یك مجری موسیقی آهنگی را اجرا كند كه در همان لحظه‌ی اجرا به ذهنش رسیده و بی‌درنگ از طریق ابزار موسیقایی‌اش ـ ساز یا حنجره ـ ارائه می‌دهد. به این‌گونه اجراها، بداهه‌پردازی می‌گویند، یعنی توان آفرینش موسیقی در زمان اجرا و نه پیش از اجرا. البته چنین قابلیتی دانش و ذوق بالایی می‌طلبد و هر كسی قادر نیست بداهه نوازی و بداهه خوانی كند. این امکان مانند خیلی چیزهای دیگر، بسته به ارائه‌دهنده‌ی آن، می تواند ضعیف یا قوی باشد.

برخی افراد گمان می‌كنند موسیقی فقط یك تفریح و تفنن است كه البته در یك حالت خاص می‌تواند چنین باشد. با نگاهی گذرا به زندگی اجتماعی پیرامون خود به روشنی می‌بینیم كه موسیقی چه كاركردهای گسترده‌ای در همه‌ی جوانب زندگی ما دارد. برخی موارد استفاده‌ی آن بدین شرح است. الف ـ موسیقی سرور: كه به بیان شور و شادی در مراسم جشن تولد، ختنه‌سوران، عروسی، جشن موفقیت‌های كاری، جشن خداحافظی، جشن استقبال، جشن پیروزی‌های جنگی و... می‌پردازد. ب ـ موسیقی سوگ: كه به بیان غم و ماتم به‌ ویژه در هنگام مرگ نزدیكان، بلاهای طبیعی، خرابی‌های جنگ و... می‌پردازد. ت ـ موسیقی حماسی:كه شامل مارش‌های جنگی، سرودهای میهنی و انقلابی می‌شود. ج ـ موسیقی مذهبی: ویژه‌ی معابد، مساجد، كلیساها و... كه با شكل‌هایی چون مرثیه‌خوانی، نوحه‌خوانی، مناجات‌خوانی، مولودی‌خوانی و... بروز می‌كند. د ـ موسیقی عاشقانه و عارفانه: كه بیانگر حالات تنهایی و دلدادگی به معشوق زمینی و آسمانی است. و‍ ـ موسیقی سرگرمی و تفنن. ه ـ موسیقی توصیفی: كه برای وصف یك رویداد طبیعی، اجتماعی و غیره به كار می‌رود و معمولاً موسیقی‌های فیلم و نمایش از موسیقی توصیفی بیشتر بهره می‌گیرند. ی – موسیقی درمانی: که در بیشتر فرهنگ های بومی رواج دارد و از آن برای درمان برخی بیماری های روحی و روانی استفاده می شود.

در طبیعت، معمولاً صدای خالص شنیده نمی شود. آن چه به عنوان موسیقی پرده گوش ما را می لرزاند، ترکیبی از صداهای مختلف است که گاه آگاهانه و گاه به صورت تصادفی به وجود می آید. تقریباً تمام آهنگ هایی که می شنویم، علاوه بر صدای اصلی، دارای صداهای فرعی دیگری هستند که این صداهای فرعی توسط آهنگسازان با استفاده از دانش هارمونی، برای همراهی صدای اصلی به خدمت گرفته می شوند. هارمونی در واقع، دانش ترکیب صداهای گوناگون است به طوری که در مجموع، یک موسیقی دلنشین تر و تأثیر گذارتر به وجود آید. نخستین پله برای ورود به دنیای هارمونی آشنایی با انواع آکوردهاست.

اجرای همزمان سه یا چند نت با فاصله های گوناگون در موسیقی، کورد (اصطلاح انگلیسی) یا آکور (اصطلاح فرانسوی) نامیده می شود. در ایران بیشتر از اصطلاح فرانسوی بهره می گیرند و معمولاً با افزودن حرف "د" به آخر آن، به صورت آکورد تلفظ می شود. ساده ترین آکورد از روی هم قرار گرفتن سه نت با فاصله سوم به وجود می آید، شکل (60). بم ترین نت آکورد، پایه نام دارد و نت میانی به عنوان سوم آکورد شناخته می شود. نت بالایی هم، با عنوان پنجم آکورد شناخته می شود.

آکوردها، همیشه به شکل ساده مورد استفاده قرار نمی گیرند. بلکه ترکیب های گوناگونی از آن ها کنار هم قرار می گیرند. برای مثال هر آکورد، با جابجا شدن هر یک از نت هایش، می تواند دو معکوس هم داشته باشد. یعنی اگر یکی از دو نت پایه یا سوم آکورد ساده را به اندازه یک هنگام Octave به بالا انتقال دهیم، آکورد نهایی باز هم از همان جنس خواهد بود. با این تفاوت که نت صدای بالاتر شفاف تر به گوش می رسد و در نتیجه با صدای آکورد ساده کمی تفاوت خواهد داشت. در شکل 60 دو معکوس آکورد ساده دو-می–سل را ملاحظه می کنید.

از ابتدا هارمونی بر اساس چهار منطقه صوتی انسان شکل گرفته است. گستره صداهای سوپرانو، آلتو، تنور و باس در یک چارچوب معین، موسیقی هارمونیک را ایجاد می کنند. بدین منظور و برای آن که بتوان از انواع آکوردها، به هارمونی دست یافت، ابتدا می بایست، آکوردهای سه صدایی را چهار بخشی کنیم. ساده ترین راه برای این کار تکرار یکی از نت های همان آکورد در بالا یا پایین سایر نت هاست، شکل 62. معمولاً تکرار نت پایه، بهترین حالت را پدید می آورد.

اینک می توانید مفهوم هارمونی را به درستی درک کنید. مجموعه ای از آکوردهای چهاربخشی وقتی با نظام معینی پشت سر هم قرار بگیرند و به هم وصل شوند، یک موسیقی هارمونیک به وجود می آید، شکل 63. به نوعی دیگر می توان گفت موسیقی هارمونیک، حاوی چندین ملودی مستقل است که به طور عمودی روی هم سوار شده اند و در مجموع صدایی پر حجم و زیبایی ایجاد می کنند.