تاكنون با مفهوم نت آشنا شدیم و دانستیم كه هر قطعه موسیقی در اثر حركت زیر و بمی نت‌ها بوجود می‌آید. حال یك پرسش: اگر بخواهیم آهنگی بنوازیم، هریك از نت‌ها چقدر باید كشیده و نواخته شوند؟ یا به زبان دیگر چه مقدار زمان بین اجرای نت نخست با نت‌های بعدی باید باشد؟ بی‌گمان اگر در اجرای نت‌های مختلف معیار زمان نباشد، هیچ گاه موسیقی تولید نمی‌شود. بدین منظور فرض كنید نت «سل» را توسط یك ساز بادی نظیر سُرنا یا ترومپت به مدت یك دقیقه و بدون توقف بنوازیم. در این صورت شما چه می‌شنوید؟ بطور قطع آنچه خواهید شنید یک قطعه موسیقی نیست، بلكه بوق ممتدی نظیر آژیر خطر است. با این مثال تا حدودی به ارزش زمان در موسیقی پی می‌برید. بنابراین لازم است برای تولید یك قطعه موسیقی نت‌های مختلف با زمان های كوتاه و بلند از پی هم قرار بگیرند تا بتوان یك آهنگ قابل درك و خوشایندی ایجاد كرد.

در موسیقی به منظور بهره‌گیری درست از واحد زمان و اجرای منظم قطعات، نت‌ها را ارزش‌گذاری زمانی كرده‌اند. به این ترتیب كه یك علامت برای واحد زمان موسیقی در نظر می‌گیرند و سپس سایر نت‌ها را به لحاظ ارزش زمانی با نت واحد می‌سنجند. نت واحد در موسیقی به نت گِرد معروف است و با علامت دایره توخالی (شبیه بیضی) در روی خطوط حامل نوشته می‌شود.

ارزش زمانی سایر نت‌ها از تقسیمات نت گرد بدست می‌آید. اگر نت گرد به دو قسمت تقسیم شود، به هریك از نیمه‌ها نت سفید گویند و علامت معرف آن یك دایره توخالی با یك خط چسبیده به آن است. حال اگر نت سفید را به دو نیم تقسیم كنیم، به هر یك از نیمه‌های آن نت سیاه می‌گویند و علامت نشان‌دهنده‌اش یك دایره توپر و یك خط چسبیده به آن است. به همین ترتیب با نصف كردن نت سیاه به دو نت كوچكتر دست می‌یابیم كه آن را نت چنگ می‌نامیم. علامت نت چنگ یك دایره توپر و یك خط پرچم‌دار که دم نام دارد، به آن چسبیده است، شکل (12).

به این نت، یك لاچنگ هم می‌گویند. چون دم یا پرچم آن تك است. نت بعدی كه از نصف كردن نت یك لا چنگ بدست می‌آید، نامش دولاچنگ است. شكل آن همانند شكل یك لاچنگ ولی با این تفاوت كه دم یا پرچم آن دولایه است. به همین ترتیب نت‌های سه لا چنگ و چهار لا چنگ بدست می‌آیند. گفتنی است تقسیمات کوچکتر از چهار لا چنگ در عمل قابل اجرا نیستند و چون کاربرد عملی ندارند در بحث تئوری هم مطرح نمی شوند. وقتی تعداد نت های پرچم دار در کنار هم زیاد باشد، برای راحت بودن شناسایی آن ها، پرچم هایشان به هم وصل می شود. شكل (13) به روشنی این تقسیمات و اتصال پرچم ها را نشان می‌دهد.

اگر به تعداد گونه‌های نت كه از تقسیم پله پله نت گرد در شكل (13) بدست آمده‌اند توجه كنید، می‌بینید در مجموع هفت گونه نت به لحاظ ارزش زمانی بدست آمده است. 1ـ گرد 2ـ سفید 3ـ سیاه 4ـ چنگ 5ـ دولا چنگ 6ـ سه‌لا چنگ 7ـ چهارلا چنگ. بیاد بیاورید تعداد نت‌های موسیقی نیز هفت عدد بودند. علاوه بر اینها تقسیمات زمانی دیگری وجود دارد كه بعداً به آن خواهیم پرداخت.

آیا می‌توانید حدس بزنید سكوت در موسیقی چه مفهومی دارد؟ شاید تصور كنید سكوت به معنی عدم اجرا یا پایان دادن به بخش موسیقی باشد كه این اندیشه تا حدی درست است. اما در موسیقی مجبور نیستیم بدون فاصله نت‌ها را پشت سر هم بشنویم. ممكن است در لابلای آهنگ به سكوت های كوتاه و بلندی نیاز باشد و این بستگی به آهنگ و آهنگساز مربوطه دارد. از آنجا كه اساس موسیقی بر نظم و ترتیب زمانی استوار است، سكوتها نیز باید از یك قاعده و نظمی پیروی كنند. برای این منظور در موسیقی نشانه‌هایی وجود دارد كه به خواننده و نوازنده نشان می‌دهد در كجا و چه مدت زمان باید سكوت كنند. یك قطعه آهنگ می‌تواند در نقاط مختلفی از آغاز تا پایانش سكوت داشته باشد. حال چگونه سكوتهای مختلف را نشان می‌دهیم؟ در بحث تقسیمات زمانی نت‌ها ملاحظه كردیم كه نت‌های موسیقی به لحاظ كشش زمانی به هفت نوع كوتاه و بلند تقسیم می‌شوند. درست به همین ترتیب سكوت ها نیز تقسیم‌بندی می‌شوند. یعنی در مقابل نت گرد سكوت گرد، نت سفید سكوت سفید و... خواهیم داشت. سكوت های هفتگانه با نشانه‌های ویژه بر روی خطوط حامل نوشته می‌شوند. سکوت گرد به زیر خط چهارم و سکوت سفید بالای خط سوم می چسبد. سایر سکوت ها جای مشخصی در روی خطوط حامل ندارند. به عبارتی، بالا یا پایین رفتن آنها هیچ تغییری در نام و ارزش زمانی شان بوجود نمی‌آورد،شكل (14).

اگر سمت راست هریك از نت‌های موسیقی، یك نقطه قرار بگیرد، ارزش زمانی اش یك و نیم برابر می شود، شكل (15).

به زبان دیگر، نقطه باعث می‌شود به اندازه نصف ارزش همان نت به مدت اجرای نت اصلی اضافه شود. همین قاعده بدون هیچ كم و كاستی برای تمام سكوت‌ها نیز صادق است، شكل (16).

اگر یك نقطه دیگر هم در كنار یك نت نقطه‌دار قرار بگیرد باز هم به اندازه نصفِ نصف نت اصلی به ارزش زمانی كل نت افزوده می‌شود، شكل (17).

قدما موسیقی را بخشی از علم می‌دانستند و آن را همسنگ با دانش ریاضی قرار داده‌اند. این پندار البته بی‌دلیل نیست چرا كه موسیقی یكی از دقیق‌ترین پدیده‌هاست و هر تغییر و تحولی در آن هر چند احساسی باشد باز هم قاعده‌پذیر و قانونمند است. تاكنون با نت‌های هفتگانه و همینطور تقسیمات زمانی آنها آشنا شدید. اینك یك پرسش: اگر بخواهیم یك قطعه آهنگ را روی كاغذ بنویسیم با چه معیاری نت ها را پشت سر هم بچینیم؟ آیا می‌توان بدون در نظر گرفتن ارزش زمانی نت‌ها آنها را پشت سر هم اجرا كنیم؟ بی‌گمان نتیجه‌ی چنین كاری موسیقی دلنشین نخواهد بود. برای سازماندهی و آرایش درست نت‌ها لازم است آنها را از نظر زمانی دسته‌بندی كنیم و هر دسته باید از قاعده‌ی تعیین شده‌ای پیروی كند تا به نتیجه‌ی مطلوب دست یابیم. درست مثل سربازان یك لشكر كه بدسته‌های مختلف تقسیم شده و تحت امر فرمانده به اجرای نقش خود می‌پردازند. بدین منظور در موسیقی واژه‌ی میزان را معرفی می‌كنیم. میزان در حقیقت ظرفی است كه تعداد محدودی نت از نظر زمانی در آن جای می‌گیرند. از آنجا كه ارزش زمانی هر میزان از قبل تعیین شده است، نت‌های داخل آن میزان مجازند در همان زمان مشخص شده به اجرا درآیند و بنابراین پس از پایان مهلت خویش، نوبت به نت‌های میزان بعدی می رسد. میزان ها با یك خط عمودی از همدیگر جدا می‌شوند كه این عامل جدایی را خط میزان می‌گویند، شكل (18).

میزان ها انواع مختلفی دارند و نوع آن ها در ابتدای هر آهنگ مشخص می‌شود. ارزش زمانی تمامی میزان‌های یك آهنگ مساوی است مگر این كه نوع میزان عوض شود. پرسش: در یك میزان چه تعداد نت و از كدام نمونه‌ها باید قرار دهیم تا ظرفیت آن پر شود؟ این درست مثل این است كه از شما بپرسند چقدر آب در یك لیوان جای می‌گیرد؟ چه پاسخی می‌دهید؟ روشن است تا اندازه و ظرفیت لیوان را ندانید نمی‌توانید به این پرسش پاسخی صحیح بدهید.

میزان ها دارای اشكال گوناگونی هستند و همینطور كشش زمانی و ظرفیت شان مختلف است. برای مثال بعضی از میزان ها دارای كششی برابر یك نت گرد هستند، بعضی با یك نت سفید و یا بعضی دیگر دارای كشی برابر سه عدد نت سیاه هستند و الی آخر.

مقدار كشش زمانی میزان به تنهایی نمی‌تواند شخصیت یك قطعه موسیقایی را نشان دهد. برای درك این موضوع به طرح نمادین در شكل (19) نگاه كنید. تعدادی لیوان داریم كه همه‌ی آنها پر هستند و در یك ردیف قرار گرفته‌اند. حال اگر آنها را میزان‌بندی كنیم، یعنی هردو لیوان را یك میزان به حساب آوریم، ملاحظه می‌كنیم هیچ تفاوتی بین لیوان ها نیست و بنابراین نمی‌توان میزان ها را از هم تشخیص داد. حتی ممكن است یك لیوان از میزان یكم و یك لیوان از میزان دوم را با هم ببینیم. زیرا هیچ فرقی بین لیوان ها نیست.

اینك برای تشخیص درست میزان ها یك تمهید ساده به كار می‌بریم. همه لیوان ها را به صورت یك در میان، پر و نیمه‌پر رسم می‌كنیم، شكل (20).

در شكل (20) مثل حالت قبلی لیوان ها میزان‌بندی شده‌اند؛ با این تفاوت كه در اینجا همه میزان ها با یك لیوان پر آغاز شده و با یك لیوان نیمه‌پر تمام می‌شوند. پس دیگر اشتباهی در تشخیص میزان ها صورت نمی‌گیرد، زیرا فرض را بر این نهاده‌ایم كه همه میزان ها با لیوان پر شروع می‌شوند. حال به جای لیوان ها از نت‌های موسیقی استفاده می‌كنیم و به جای واژه‌های پر و نیمه‌پر از واژه‌های قوی و ضعیف برای صداها یا نت‌های موسیقی بهره می گیریم، شكل (21).

اكنون خط موسیقی ما یك نظمی به خود گرفته كه در آن با یك صدای قوی و یك صدای ضعیف، مجموعه كوچكی به نام میزان را شكل داده است. به این میزان در اصطلاح موسیقی، میزان دو ضربی می‌گویند زیرا تنها از دو ضرب قوی و ضعیف تشكیل شده است. طریقه شمارش آن هم به صورت: یك دو، یك دو، یك دو می‌باشد. مشابه این حالت را می‌توانید در صدای تیک تاک ساعت ملاحظه كنید.

ساده ترین میزان در موسیقی همان میزان دوضربی است كه از یك ضرب قوی و یك ضرب ضعیف تشكیل می شود. با تغییر در نوع دسته بندی نت ها می توانیم میزان های دیگری را بوجود آوریم. این بار لیوان ها را سه تا سه تا دسته بندی می كنیم، شکل (22). در شكل (22) نمونه های دیگر از میزان های موسیقایی را ملاحظه میكنیم كه هر میزان از سه ضرب تشكیل شده است. ضرب اول قوی و ضرب های دوم و سوم ضعیف هستند. طریقه شمارش آنها نیز بسیار آسان است. یك، دو، سه ـ یك، دو، سه ـ ... اینك به معرفی میزان چهار ضربی می پردازیم. یعنی دسته بندی لیوان ها را بصورت چهار تا چهار تا انجام می دهیم. آنچه در شكل (23) می بینید ساختمان یك میزان چهار ضربی است كه از یك ضرب قوی در ابتدا، یك ضرب ضعیف پس از آن، یك ضرب نیمهقوی در پی آن و سرانجام یك ضرب ضعیف دیگر تشكیل شده است. نحوهی شمارش به این صورت است: یك، دو، سه، چهار ـ یك، دو، سه، چهار ـ ... در موسیقی میزان های دیگری هم وجود دارد كه بیشتر آن ها از تركیب همین سه نمونه بدست می آیند. مانند میزان های پنج ضربی كه از یك دو ضربی به اضافه یك سه ضربی تشكیل می شوند. آشنایی با آن ها را در گفتارهای بعدی پی می گیریم.

وقتی نوع میزان‌بندی یك آهنگ مشخص شد و خواستیم آن را روی كاغذ بنویسیم، لازم است نوع میزان در همان ابتدای آهنگ نوشته شود تا نوازنده یا خواننده هنگام اجرای آن متوجه باشد كه با چه نوع میزانی سر و كار دارد. این كار با استفاده از اعداد كسری صورت می‌گیرد. ولی معمولاً خط كسری بین دو عدد را نمی‌نویسند. مثل 4/4 ، 2/4 و 3/4 . به این اعداد كسر میزان می‌گویند. عدد بالایی تعداد ضرب های یك میزان را معلوم می‌كند. پس 4/4 یعنی میزانی كه دارای چهار ضرب و هر ضرب برابر با یك سیاه است. 3/4 و 2/4 نیز به همین ترتیب.

موسیقی یك هنر شنیداری است و عمل شنوایی هم وابستگی زیادی به زمان دارد. شما فقط در حین اجرای زنده و یا پخش غیر زنده می‌توانید آهنگی را بشنوید. پس از پایان پخش یا اجرای زنده دیگر چیزی برای شنیدن وجود ندارد. ملاحظه می‌كنید چقدر زمان در موسیقی مهم است. می‌توان گفت ارزش اصلی در هنر موسیقی نظم موجود در آهنگ است و این نظم چیزی نیست مگر قدرت حفظ تقیسمات زمانی. به عبارتی هر قطعه موسیقی قبل از هر چیز احتیاج به یك افسار دارد تا به وسیله آن بتوان نظم آهنگ را حفظ و از پراكندگی نغمات جلوگیری كرد. در اصطلاح موسیقی این افسار و اهرم كنترلی ریتم یا وزن نام دارد. ریتم ممكن است با یك كسر میزان در ابتدای آهنگ مشخص شود مثل بسیاری ترانه‌ها، تصنیف‌ها، سرودها و قطعات ضربی. گاهی نیز مثل آوازهای ایرانی ریتم وجود دارد اما نمی‌توان با یك میزان مشخص آن را دسته‌بندی كرد. به عبارتی ریتم آوازهای ما حالتی آزاد دارد و در هر اجرا می‌تواند با تغییراتی قابل ملاحظه ارائه شود. برای همین نمی‌توانیم آوازهای ایرانی را با میزان‌بندی مشخصی آوانگاری كنیم. نقش ریتم در موسیقی به مانند یك ناظم دقیق و سختگیر است كه برای تك‌ تك نت‌های آهنگ، وقت قبلی تعیین می‌كند و نت‌های مختلف را مجبور می‌سازد در همان زمان تعیین شده و به اندازه سهمیه‌ای كه به آنها تعلق گرفته است نقش بازی كنند و به صدا درآیند. نكته دیگر درباره ریتم و میزان این است كه میزان‌های یك قطعه موسیقی همیشه ثابت و هم‌اندازه‌اند مگر اینكه نوع میزان عوض شود. اما ریتم آهنگ ممكن است از یك میزان تا میزان بعدی تغییرات اندكی بنماید. برای مثال به شكل (24) توجه كنید.

میزان‌بندی آهنگ از نوع دوضربی است. یعنی تمام میزان‌ها در دو ضرب اجرا می‌شوند. به عبارتی مدت زمان لازم برای همه میزان‌ها برابر است. حال اگر دقت كنیم می‌بینیم كه نوع تقسیمات زمانی در هیچ یك از میزان ها مثل هم نیست. به عبارتی ریتم میزان ها با هم تفاوت دارد اما در حالت كلی از حالت یا دو ضربی بودن آن خارج نمی‌شود. شاید واژه از ریتم افتادن را شنیده باشید. اكنون بهتر می‌توانید این اصطلاح را درك كنید. وقتی یك یا چند نت زودتر یا دیرتر از وقت قبلی خود صدا بدهند ـ یعنی نوازنده یا خواننده مربوطه این اشتباه را بكند ـ موسیقی از ریتم می‌افتد و باعث ناخشنودی شنونده می‌شود.

تاكنون صحبت از میزان‌های ساده دوضربی، سه‌ضربی و چهارضربی بود و چنان كه اشاره شد. هر ضرب یك میزان ساده فقط می‌تواند به 2، 4 و یا 8 قسمت مساوی تقسیم شود. همین نكته موجب تفاوت عمده میزان‌های ساده و تركیبی است. زیرا در میزان تركیبی هر ضرب فقط می‌تواند به 3، 6 و یا 12 قسمت مساوی تقسیم شود. برای تركیبی كردن میزان‌های ساده كافی است در مقابل هر ضرب یك نقطه قرار دهیم.

پرسش: آیا می‌توانید بگویید تفاوت دو نمونه میزان شكل (25) در چیست؟ مهم ترین وجه تمایز یك میزان ساده و یک میزان تركیبی، كشش زمانی ضرب‌هاست. یعنی در میزان ساده، هر ضرب به اندازه‌ی یك سیاه و در نوع تركیبی، هر ضرب به اندازه‌ی یك و نیم سیاه كشش زمانی دارد. اما مهم تر از آن كیفیت شنیداری میزان‌های تركیبی است كه تفاوت بسیار محسوسی با میزان‌های ساده دارد. شكل (26) نحوه‌ی تقسیمات میزان دوضربی ساده و شکل (27) تقسیمات دوضربی تركیبی را نشان می‌دهد.